ضرورت درس پزوهی

درس پژوهی الگویی برای بهسازی گفتمان ریاضی در کلاس درس

:

مطالعه موردی درس ریاضی دبیرستان فوکی شیما



دکتر محمدرضا سرکار آرانی

چکیده

تحولات پرشتاب اقتصادی و اجتماعی، به ویژه فناور یه ای ارتبا طی در دهه گذشته،

اصلاحات آموزشی را اجتناب ناپذیر ساخته است، به طوری که شوق ایجا د تغییر و تحو ل

در بیشتر نظا مهای آموزش ی دیده م یشود

. برنام ههای بهسازی آموزش، همزمان با تحول در

محتوا و برنام ههای درسی به توانمند سازی معلم و کیفیت فرایند تعامل او با دان شآمو زان

در فرایند تدریس توجه بیشتری نشان م یدهند

. در سالهای اخیر ، " درس پژ وهی 1" به عنوان

الگویی مؤثر برای ایجاد تحول در آموزش از طریق تولید و ترویج دانش حرف های در

مدرسه، نظر پژوهشگران و کارگزاران آموزشی بسیاری را در جهان به خود جلب کرده

است

. هدف این مقاله، بررسی نقش درس پژوه ی در بهسازی آموزش به ویژه نحوه طراحی

و سازماندهی گفتمان ریاضی در کلاس در س اس ت

. ابتدا چیستی درس پژوه ی تبین

م یشود، آنگاه گزارش مطال عات موردی درس پژوهی در کلاس درس ریاضی پایه هشتم

(

دوره او ل آموزش متوسط ه) ژاپن تجزیه و تحلیل م یگردد، تاثی ر درس پژوهی دربهسازی

آموزش ریاضی بررسی م یش ود و نهایتاً پیشنهادهایی برای پژوه شگران و کارگزاران

آموزشی ایران ارائه م یشود

.

کلید واژه ها

:

درس پژوهی، بهسازی آموزش، دانش حرف ه ای، گفتمان ریاضی، پرورش حرفه ای

معلمان، بازاندیشی مشارکتی

89/1/ 88

پذیرش نهایی: 17 /8/ دریافت مقاله: 23

Seijoh University, Japan allameh2001@yahoo

دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی .

1. Lesson study(

jugyō kenkyū)

فصلنامه تعلیم و تربیت شماره

105

36

مقدمه

درس پژوهی الگوی ژاپنی پرورش حرفه ای معلمان در مدرسه است و در عمل به گسترش

فرهنگ یادگیری در مدرسه یاری می رساند، و محیطی را فراهم می سازد تا معلمان از یکدیگر

بیاموزند، دانش حرفه ای خود را ارتقا دهند ، به بازبینی و بازاندیشی در رفتار آموزشی و تربیتی خود

بپردازند و بیش از پیش به نیازها و نحوه تعامل با دانش آموزان توجه کنند

(ماتوب ا 1، کراوفورد 2 و

2009

). تجربه کشور های ، 2009 ؛ پرری 5 و لوئیس 6 ، سرکار آر انی، 2006 ؛ فرناندز 3 و یوشید ا 4

گوناگون از اجرای درس پژوهی در کلاس های درس ریاضی و علوم نشان می ده د که معلمان در

فرایند درس پژوهی همراه با دانش آموزان فرص تهای غنی برای سازماندهی تعامل اثربخش در کلاس

درس، آموختن از یک دیگر و بهسازی آموزش متناسب با شرایط حرفه ای خود به ویژه از طریق

بهبود تعامل میان دانش آموزان و معلم به دست می آورند

(سرکار آرانی و فوکایا ، 2009 ؛ سایتو 7 و

.(2009

، همکاران، 2008 ؛ استیگلر 8 و هیبرت 9

پژوهشهای مربوط به بهسازی آموزش ریاضی از طریق طراحی، سازماندهی و ترویج گفتمان

ریاضی در کلاس درس نشان می دهد که تلاش معلمان برای بهسازی نحوه بیان مسئلة ریاضی در

چارچوب تعاریف دقیق ریاضی و گسترش تعامل میان دانش آموزان برای درک و حل مسئله بر

2002

؛ برندفُر 11 ، توانایی درک، استدلال و قدرت بیان ریاضی دانش آموزان اثر سازنده دارد (شرین 10

2005 ).

به علاوه کیفیت راهنمایی و نحوه سازماندهی ، 2000 ؛ کوک 13 و باکهولز 14 ، و فریکهولم 12

گفتمان دانش آموزان در کلاس درس برای فهم مسئله، تفکر دانش آموزان و توانا یی آنها در مفهوم

سازی ریاضی مؤثر است

(کاب 15 و همکاران، 1997 ؛ چپین 16 و همکاران، 2003 ). گفتمان ریاضی

1. Matoba

2. Crawford

3. Fernandez

4. Yoshida

5. Perry

6. Lewis

7. Saito

8. Stigler

9. Hiebert

10. Sherin

11. Brendefur

12. Frykholm

13. Cook

14. Buchholz

15. Cobb

16. Chapin

درس پژوهی الگویی برای بهسازی

.... 37

در کلاس درس به درک جمعی دانش آموزان از مسئله و مطالب ارائه شده پیرامون آن کمک می کن د

و به ترویج گفت و گو دربارة ریاضی و یادگیری مفاهیم پایه دانش ریاضی یاری می رسا ند

2004 ).

بنابراین آگاهی معلمان از تأثیر گفتمان در کلاس درس ریاضی و نقشی ، (مارتون 1 و سوئی 2

که در بهسازی آموزش از طریق تغییر در نحوه بیان و طراحی و سازماندهی گفتمان در کلاس درس

دارند، انگیزه و علاقه دانش آموزان را نسبت به یادگیری مفاهیم ریاضی و بحث درباره آن بهبود

2001 ).

پژوهشهای کاربردی نشان می دهند که برای معلمان سازماندهی محیط ، می بخشند (لمپرت 3

یادگیری در کلاس درس به نحوی که بتوا نند دانش آموزان را حمایت ک نند تا درباره ریاضی اندیشه

و گفت و گو کنند ، در عمل دشوار است

(فرناندز، 2005 ). البته بیشتر معلمان می دانند که این روش

به فهم عمیق تر م فاهیم ریاضی برای دانش آموزان کمک می کند و کلاس ریاضی را برای آنها شوق

انگیز می سازد ، ولی در عمل طراحی و مدیریت چنین کلاس درسی را دشوار ارزیابی می کنند و

اذعان می کنند که به نمونه های عینی برای کارآموزی و یادگیری نیاز دارند

(کوجیم ا 2005،4 ). این

مشکل معلمان برای پژوهشگران آموزشی قابل درک است ، چون آنها از یک طرف باید تلاش کنند

دانش آموزان را د ر کلاس درس به سخن گفتن وادار ند و از طرف دیگر به راهبردهایی کاربردی

نیازدارند که به آنها کمک ک نند تا گفت و گوهای دانش آموز ان را در راستای فهم مسئله ، تفکر

.(2004

، پیرامون آن، حل مسئله و مفهوم سازی ریاضی سازماندهی کنند (گیلیز 5

پژوهشهای پوتنم

6، لمپرت و پترسون 7 نشان می دهند که تأکید بر فرایند، کیفیت و محتوای

گفتمان در کلاس درس به و یژه در درس ریاضی برای معلمان تن ش زا است

(پوتنم ، لمپرت و

پترسون،

1990 ؛ لمپرت ، 2002 ). بنابر این ، ترویج پژوهش های میان- فرهنگی که روش های عینی و

عملی اثربخش مواج ه با این تنش ها را به منظور سازماندهی مؤثر گفتمان در کلاس درس برای

بهسازی آموزش به معلمان ارئه می دهند، مه م ترین کمکی است که پژوهشگران آموزشی می توانند

به منظور بهساز ی گفتمان ریاضی در کلاس درس برای معلمان انجام دهند

(دن گ 8 و همکاران ،

1. Marton

2. Tsui

3. Lampert

4. Kojima

5. Gillies

6. Putnam

7. Peterson

8. Dong

فصلنامه تعلیم و تربیت شماره

105

38

2005 ).

چرا که به سبب شباهتهایی که برنام ه ها ی درسی آموزش ، 2008 ؛ ربرت 1 و رگالسکی 2

ریاضی در هدف و محتوای آنها در دوره های تحصیلی در کشورهای مختلف دارند، امکان مطالعات

تطبیقی در آن امکان پذیرتر است

.

پژوهشهای نگارنده در این زمینه و گزارش بخشی از نتایج آن در قالب مقاله حاضر، بر مبنا ی

چنین نیازی شکل گرفته است و تلاش شده است که نقش درس پژوهی را به عنوان الگویی

اثربخش برای اندیشه، عمل و پژوهش در نحوه طراحی و سازماندهی گفتمان ریاضی در کلاس

درس تجزیه و تحلیل کند

. این مقاله برگرفته از تجزیه و تحلیل داده های پژوهشی پروژه تحقیقاتی

نگارنده بر ای

"انجمن توسعه علم ژاپن 3" است و تلاش می کند ضمن تبیین چیستی درس پژوهی ،

گزارش مطالعه موردی درس ریاضی پایه هشتم

(دوره او ل آموزش متوسطه با 33 دانش آموز )،

دبیرستان فوکی شیما

4 در شهر توکای 5، استان ای چی 6 را به عنوان تجربه ژاپن در بهره گیر ی از

درس پژوهی برای بهسازی گفتمان ریاضی

7 در فرایند تدریس بررسی کند.

روش پژوهش

در این مطالعه ، برای گردآوری داده ها از روش های پژوهش توصیفی و موردکاوی استفاده شده

است

. داده های کیفی در این پژوهش، شامل مشاهده فعال کلاس های درس ریاضی در فرایند درس

پژوهی، مصاحبه های روایتی

8 با معلمان برای فهم تأثیر درس پژوهی در بهبود مستمرآموزش وغنی

سازی یادگیری به ویژه با تأکید بر پرورش حرفه ای معلمان در بهسازی گفتمان ریاضی، بررسی

طرح درس ها، تجزیه و تحلیل در سهای ریاضی ، یاداش تهای خود

-بازاندیشی 9 معلمان و شواهد

اسنادی مدرسه شامل گزار شهای درس پژوهی در سا یر پایه های کلاس ریاضی است

. داده های کمی

شامل مقایسه نتایج آزمو نهای استاندارد پیشرفت تحصلی دانش آموزان

(ان.آر.تی) 10 است که سالانه

1. Robert

2. Rogalski

3. Japan Society for the Promotion of Science (JSPS)

4

. Fukishima Junior High School

5. Tokai City

6. Aichi Prefecture

7.

منظور از گفتمان ریاضی، گفتن، شنید ن، نوشتن و استدلال کردن دربار ة ریاضی به کمک زبان ریاضی است که به عنوان یکی از

شناخته شده است

. (NCTM, استانداردهای شورای معلمان ریاضی آمریکا ( 2000

8. Narrative interviews

9. Self-reflection

10. NRT (Normal Referenced Test-

Toshobunkasha Jouhou-) Center

درس پژوهی الگویی برای بهسازی

.... 39

در سراسر مدارس اجرا می شوند و داده های پیمایشی کمیته درس پژوهی مدرسه است که به منظور

بررسی نظر دانش آموزان دربارة میزان تأثیر درس پژوهی در بهسازی آموزش انجام می شود

.

نگارنده به مدت دو سال در جلسات درس پژوهی

(تدوین طرح درس، تدریس، و بازاندیشی )

کلاسهای درس ریاضی دبیرستان فوکی شیما شرکت داشته است و محتوای فرایند درس پژوهی را

با استفاده از دستگاههای صوتی و تصویری ضبط، سپس به نگارش در آورده است

. آنگاه به روش

آنالیز درس در مقیاس کوچک

1 به دقت گفت و گوی معلمان و دانش آموزان را در فرایند تدریس

تجزیه و تحلیل

2 کرده است . مصاحب ه ها، پرسشنا مه ها و مشاهدات پژوهشگر از کلاس های درس

معلمان مربوط به قبل، بعد و در طول مشارکت آنها در فر آیند درس پژوهی است

. در مصاحب ه ها از

معلمان خواسته شده است تا دربار ة تغییراتی که در نتیج ة مشارکت در فرایند درس پژوهی در زمینة

پرورش حرفه ای معلمان مدرسه به طور عام، و تدریس خود به طور خاص آموخت ه اند به ویژه

تحول در نحوه تعامل خود با دانش آموزان صحبت کنند

.

چیستی درس پژوهی

درس پژوهی الگو ی عملی بازبینی مداوم الگوهای ذهنی و بازاندیشی مشارکتی درعمل

کارگزاران آموزشی است

. این الگو مبتنی بر پژوهش مشارکتی معلمان در کلاس درس است و

الگویی مؤثر برای بهبود مستمر آموزش محسوب می شو د

3. درس پژوهی به مثابه روش نوین

پژوهش در عمل

4 و هسته های کو چک تحول در آموزش، به گسترش پژوهش و تولید دانش

حرفه ای در مدرسه کمک می کند

. به علاوه بر فرایند یادگیری گروهی و بهساز ی مستمر (تدوین

برنامه، اجرا، بازبینی و بازاندیشی، یادگیری و ترویج یافته ها

) مبتنی است و فرصتی برای سهیم شدن

؛ کارگزاران آموزشی در تجربه های یکد یگر فراهم می آورد

(سرکار آرانی، شیباتا 5 و ماتوبا ، 2007

.( 2009

؛ فرناندز و همکاران، 2003 ، لوئیس، پرری و فرایدکین 6

1. Micro analysis

2. Lesson analysis

3.

نگاه کنید به جیمز استیگلر و جیمزهیبرت ( 1383 ). شکاف آموزشی : بهترین اید ه ها از معلمان جهان برای بهبود آموزش در

کلاس درس

، ترجمه محمدرضا سرکار آرانی و علی رضا مقدم، تهران: انتشارات مدرسه.

4 . Lesson study as action research

5. Shibata

6. Friedkin

فصلنامه تعلیم و تربیت شماره

105

40

این مدل پژوهش در کلاس درس عملا بر چرخه یادگیری گروهی، کیفی، مشارکتی و مداوم

کارگزاران آموزشی شامل مراحل پنجگانه

(تبین مسئله ، طراحی، عمل، بازا ندیشی، و یادگیری )

استوار است

. ابتدا معلمان مسا ئل آموزشی مدرسه را بررسی می کنند و پرسشهای پژوهش در کلاس

درس را تبین می کنند

. سپس طرحی برای انجام دادن پژوهش مشارکتی خود پیشنهاد می کنند. آنگاه

آن را به اجرا می گذارند

. سپس به ارزیابی و بازبینی فرآیند عمل انجام شده می پردازند . در این

فرآیند، یادگیری معلمان از یکدیگر به صورت مشارکتی سازماندهی می شو د و در عمل ، ظرفیت

مدارس برای تولید و به کارگیری دا نش حرفه ای در مدرسه و گسترش امکان تغییر خودپایدار

1 و

مستمر افزایش می یابد

.

تبیین مسئل

: ه

در ژاپن، کمیته ای برای هماهنگ ی برنا مه های درسی و مسائل مربوط به بهسازی 

آموزش در هر مدرسه وجود دارد

. سر فصل مسا ئلی که این کمیته بر اساس بازبینی نتایج برنا مه های

آموزشی یک سال تحصیلی ارائه می دهد، موضوع پژوهشی معلمان در مدرسه را تعیین می کن د

.

مهم ترین پرسشهای پژوهش ی در این مرحله با کالبد شکافی فرایندهای عمل آموزش و یادگیری و

عوامل مؤثر بر آ نها و ارزیابی هد فهای آموزشی تعیین شده است ، کارکردهای هر یک از عناصر

برنامه درسی ، نتایج به دست آمده از کلاس های درس پیشین و دشوار یها و چالش های پیش رو ی

معلمان تعیین می شوند

.

طراح

: ی

در این مرحله از درس پژوهی، هم ة معلمان، طی شرکت در بح ثها ی گروهی در 

مورد پرسشهای پژوهشی مطرح شده، مثلاً بهبود تعامل میان معلم و دانش آموزان در فرآیند آموزش

و یادگیری درس ریاضی به گفت و گو می پردازند

. سپس در مورد محتوا و روش های تدریس به کار

گرفته شده در پایه های گوناگون برای موضو عات درس ریاضی بحث می کنند و به صورت

مشارکتی به تهیه چند طرح درس معین برای بهسازی روش های آموزش از طریق ترویج گفت و

گوی میان دانش آموزان می پردازند

.

عم

: ل

در این مر حله، یکی از معلمان، طرح درسی را که با مشارکت همکاران تهیه شده است 

در کلاس درس اجرا می کند و سایر معلمان به عنوان مشاهده گرانی فعال در کلاس درس حضور

می یابند

. آنان هر آنچه در کلاس درس در جریان است به دقت مشاهده می کنند و ب ا روش های

گوناگون به گرد آوری داده های مورد نیاز پژوهشی می پردازند

. در این مرحله معمولا هر شرکت

1. Self-sustainable change

درس پژوهی الگویی برای بهسازی

.... 41

کننده نقش ی ویژه در کلاس درس دارد؛ یک معلم به ضبط ویدیویی فعالی تها ی کلاس درس

می پردازد، معلمی دیگر فرآیند آموزش و یادگیری را به طور کلی ارزیابی می کند، معلم ی دیگر روی

مشاهده مدیریت کلاس درس متمرکز می شو د، دیگری ممکن است فقط تعامل میان معلم و

دانش آموزان خاص را زیر نظر داشته باشد که به دلا یل مسائل آموزشی، ذهنی ، تربیتی یا میزان

پیشرفت تحصیلی مشخص شده اند و نیاز به توجه ، کمک و راهنمایی بیشتر دارند و معلم دیگر

تعامل میان دانش آموز ان در گروه ها ی یادگیری کوچک را مشاهده و به گرد آوری اطلاعات

می پردازد

.

بازاندیشی

:

پس از تدریس ، هم ة معلمان به صورت گ روهی، مشاهدات خود را از کلاس 

درس با توجه به طرح درس مشارکتی اجرا شده به بحث می گذارند و به دقت بر اساس طرح

درس ار ائه شده و پرسشهای پژوهشی خود به ارزیابی کار انجام شده

(تدریس) می پردازند. در این

جلسه هدف، موضوع تدریس، ابزار به کار گرفته شده، روش های آموزشی، مسائلی که معلم در

کلاس درس مطرح کرده، جزئیات ارتباط کلامی میان معلم و دانش آموزان

(مطالب نوشته شده از

نوار ضبط شده

) و ویژگی های فردی و فعالی تهای یادگیری هریک از دانش آموزان در کلاس درس به

بحث گذاشته می شود و با توجه به شواهد و داده ها ی گرد آوری شده از کلاس درس، ارزیابی

دقیقی از آنها ار ائه می شود و تلاش می شود با تجزیه و تحلیل آنها پاسخی مناسب برای پرسشهای

پژوهشی در کلاس درس پیدا شود

.

یادگیر

: ی

در این مرحله از درس پژوهی ، معلمان با بازنگری و بازسازی طرح درس اجرا 

شده بر اساس مشاهده و بازاندیشی و بح ثهای گروهی، پیشنهادهایی جدید برای بهسازی فرایند

آموزش و یادگیری ار ائه می دهند و بر اساس آنها طرح درس نوینی ارائه می کنند و فرایند درس

پژوهی را در چرخه جدید یادگیری دوباره آغاز می کنند و تجربه ها ی به دست آمده را آزمون

می کنند

. معلمان بر اساس آنچه یادگرفته اند، برای غنی سازی یادگیری و مدیریت کلاس درس

اثربخش، گام های عملی بعدی را طراحی می کنند

. گزارشهای مکتوب ، کاربردی و پژوهش ی تهیه

شده در فرایند تبین مسئله، طراحی، عمل ، بازاندیشی ، یادگیری و ترویج آموخته ها به عنوان دانش

حرفه ای معلمان در مدرسه ترویج می شود

.

فصلنامه تعلیم و تربیت شماره

105

42

مطالعه موردی درس ریاضی دبیرستان فوکی شیما

سومین تحول بنیادی در برنا مه های درسی و آموزشی ژاپن از زمان پیدایش آن

( 1872 )، با

بخشنامه رسمی وزارت آموزش، فرهنگ ، ورزش، علوم و فناوری

1 و با تأکید بر رویکرد تلفیقی از

سال

2003 آغاز ش د (سرکار آرانی ، 2004 ). همزمان پژوهش های آموزشی بسیا ر دربار ة روش های

بهبود و توجه بیشتر به تعامل، ارتباط و قدرت بیان معلم و دانش آموز ان و تاثیر آن بر پیشرفت

تحصیلی دانش آموزان در مناطق گوناگون آموزشی شروع شد

(سرکار آرانی و فوکایا ، 2010 ). گزاره